(چه باید کرد؟!/۲)

آنچه این روزهای سخنگوی جوان دولت (آقای بهادری جهرمی) در شرایط به ظاهر قفل شده دانشگاه از خود نشان داد، عمل به سیره حکمرانی نبوی بود.

آیه ۶۱توبه، “گوش فعال” بودن پیامبر(ص) را چنین توصیف می کند که منافقان هم به او می گفتند: اُذُن! یعنی گوش! (یقولون هو اُذُن)

خداوند آن صفت حکمرانی پیامبر(ص) را تحسین می‌کند: قُل اُذُنُ خَیر لکم: بگو گوش خوبی برای شماست!

گوشِ خوبِ حکمران، نه فقط شنیدن حرفهای خوب؛ بلکه شنیدنِ خوب است[۱]. حتی اگر در بین گویندگان عبدالله بن نُفیل‌ها و منافقانی باشند و حرفهای غلط یا قصدهای سوئی داشته باشند. این احترام حکمران به هر حرف از هر گوینده جزو سیره حکمرانی اسلامی است.

رهبری مکرر از هفته‌ای یکبار رفتن خود به دانشگاه در اوایل انقلاب و توصیه‌ی این کار به مسئولان گفته‌اند [۲]که متاسفانه تا کار قفل نشود خوب انجام نمیشود!

واقعیت این است که این نسلِ مدرسه و دانشگاه هیچکدام نه انقلاب و نه دفاع مقدس را از نزدیک ندیده‌اند. پیمایش‌های واقعی دستگاه‌های نظام هم می‌گوید اینها عمدتا دیتاهای اطلاعات خود را از غیر رسانه‌ها و تریبون‌های نظام می‌گیرند.

پس بازگفتن‌ها بس است و شنیدن‌ها لازم‌تر است. گوش فعال چهره‌های نظام فقط زمینه تخلیه روانی جوانان نیست، آشنایی با دید و دغدغه و زبان آنهاست. از اینرو برای مسئولان از نان شب لازم‌تر است. یعنی ‌ی این شنیدن برای مسئولان و چهره‌های نظام بیشتر از آورده‌اش برای دانشجویان و دانش آموزان است.

پس نباید محاسبه کنند در چنین فضاهای پر هیاهویی مگر چه می‌شود گفت؟! و نتیجه بگیرند که فعلا برای گفتگو مناسب نیست!

از قضا برای اُذُن خَیرِ حکمرانی الان از همیشه مناسب‌تر است، چون نه دانشجوی خاص که قاطبه دانشجو و دانش آموز هجوم می‌کنند و واقعیت نسلی بهتر خود را نشان می‌دهد.

خوب است:

1. آقای رئیسی خود و وزرایش را به دانشگاه‌های مختلف، دوره بفرستد و کار سخنگوی جوان را امتداد دهد.
2. رئیس مجلس و کمیسیون‌های مرتبط و چهره‌های شورای انقلاب فرهنگی و روسای صدا و سیما همین کنند. بروند از نزدیک مدرسه‌های دخترانه‌ای که روسری برداشته‌اند و اعتراض تند می‌کنند را بشنوند. بهترین بازخورد برای میزان تحقق مصوبات و اعتبارات دهه گذشته‌شان همین شنیدن است!
3. .شورای سیاست‌گذاری و سازمان تبلیغات و بسیج اساتید؛ ائمه جمعه، روحانیون و فعالین حزب اللهی درشت‌گو را ملزم به این اُذُن خیر کنند. تاکید کنند: بیشتر بشنوید و کمتر بگویید! خدا میداند راهی بهتر از این برای گام دوم انقلاب نیست! تیزی‌ها و تندی‌های در فکر و بیان -که حاصل فقط با خودی سخن گفتن است- گرفته و انقلابی‌گریِ متین و معقول شکل می‌گیرد. جای انفعال از اصول و آرمانها، روش‌ها و بیان‌ها نو می‌شود.
4. می‌دانم از این کارگاه عملی بسیاری از متصدیان سیاست و فرهنگ و اقتصاد و امنیت[۳] و قضاء، باز طفره می‌روند. دانشجویان طومار دعوت از مسئولین مرتبط را ساز کنند و مدعو را به خیل دانشجوی کف دانشگاه بسپارند تا اُذُن خیر شکل بگیرد.

این قدم اول برای برگشت “امر سیاسی” به دانشگاه است.

هیاهوها و حتی ناسزاهای امروز در دید عمیق، هم سنگ بی‌تفاوتی دیروز کف دانشگاه است.[۴] با گوش فعال، امر سیاسی برمی‌گردد، فحاشی‌ها نخواهد ماند!

برگشتِ امر سیاسی به دانشگاه بیشتر از گوش فعال هم می‌خواهد که در یادداشت دیگری خواهم گفت!

محسن قنبریان ۱۴۰۱/۸/۴

[۱] اگر به المیزان ذیل این آیه رجوع کنید برای تفسیر (اُذُن خیر) دو وجه مطرح است:

الف) اضافه (اذن) به (خیر) اضافه حقیقی است که معنا میشود: او بسیار شنواست ولی آنچه خیر است را می شنود؛ یعنی “مسموع” خیر است.

ب) اضافه موصوف بر صفت است که معنا این می‌شود که او گوش است لکن گوشی با این صفت که برای شما خیر است؛ یعنی “استماع” خیر است. حتی پاره‌ای از حرفهایی که برای مسلمانان خیر نیست، گوش می دهد. علامه طباطبایی همین وجه دوم را مناسب‌تر با سیاق آیه می‌داند.

[۲] ایشان در روزهایی که دانشگاه در تسلط گروه های معارض افتاد و تیراندازی در دانشگاه می شد این حضور هفته گی را قطع نکرد (ر.ک: خاطره ایشان در بیانات۹۶/۳/۱۷)

[۳] رهبر انقلاب اسلامی حتی حضور فرماندهان نظامی را لازم می‌داند: “از مطالب دیگری که گفته شد مساله حضور مسئولان در دانشگاه است. این اشکال کاملا وارد است. من عقیده‌ام این است که مسئولین باید در دانشگاه‌ها شرکت کنند روسای سه قوه، مسئولین میانی، رئیس صدا و سیما، مسئولین سپاه و نیروهای مسلح اینها بروند با دانشجوها جلسه بگذارند و حرفهای گفتنی دانشجوها را بشنوند.”(۹۱/۵/۱۶)

[۴] رهبر انقلاب اسلامی صریحا می‌فرماید: “خدا لعنت کند آن دستهایی را که تلاش کرده اند و می کنند که قشر جوان و دانشگاه ما را غیر سیاسی کنند”(۷۲/۸/۱۲)

جامعه سنتی گذشته

در جامعه سنتی ای که ظرف تشریع اسلام شد، “نظم اجتماعی” ای بود که “حکمرانی” را مدد می رساند. آمدن “ولایت مطلقه رسول الله“(ص) و “تشکیل حکومت مرکزی” توسط حضرت، همه این نهادها و سلسله مراتب آنرا از بین نبرد. “دولت فراگیر و مداخله گر”(لویاتان) جای نهادهای اجتماعی حکمرانی ننشست.

برخی نمونه های آن نظم و نهادهای اجتماعی:

1. ترتیب اولیاء: در تجارت و نکاح و…مطرح بود. متصرف به ترتیب: مالک(خود فرد)، پدر و جد، وصی و وکیل و دست آخر حاکم شرع بود.
   یعنی حاکم و حکومت جایی که خللی در نهادهای قبل بود(مثل سفاهت بازاری یا مفقود شدن شوهر و…) وارد می شد[۱].
2. ولاء ضمان جریره: عقد و تعهد طرفینی ای که در شرایطش، “پرداخت دیه”(در جنایات خطایی) و “ارث بردن” را برای طرفین از همدیگر ثابت می کرد[۲]. این ولاء هم مقدم بر ولاء امام عمل می کرد[۳].
3. حق یا عقد الامان: که هر فرد مسلمان (آزاد یا برده[۴]) می توانست به تعدادی از مشرکان -آن هم در حین جهاد ابتدایی با آنان- امان دهد. آن مشرکان نباید جاسوس یا مانند آن باشند و تعداد هم نباید بیشتر از یک قلعه(یا ده نفر به فتوای برخی فقهاء) باشد. این امان دادن، “اذن” و “اجازه” حاکم مشروع(حتی رسول الله) را نمی خواست! البته اگر در موردی خلاف مصلحت اسلام می شد، امام حق ممانعت داشت. آن امان، مشرک را نه مسلمان می کرد و نه اهل ذمه[۵]!
4. موارد دیگر…

اینگونه ولایت مطلقه رسول الله(ص) یا حاکم مشروع، در عین رعایت مصالح عالیه اسلام، از طریق نهادها و حقوق اجتماعی، حکمرانی را پیش می برد. در نوادری حتی تصرف در امور خانوادگی و کسب و کار هم بخاطر مصالحِ عارضه بر اسلام و مسلمین، بر حاکم اسلامی لازم می شود؛ اما “وضع طبیعی” و “نظم اجتماعی نرمال” همان ترتیب اولیاء است.

جامعه مدرن

در جامعه مدرن، استیت و دولت مدرن جای آن نظم اجتماعی نشسته است. لایه های ولایت های اجتماعی را نابود و در همه جا یا خود نشسته یا “استیلای بازار” را نشانده است!

روز به روز از ولاء (و بالتبع نقش) والدین، کم می شود و به نقش رسانه و “اباحه های قانونی” افزون می شود. حالا بچه ها میتوانند با یک تماس با “اورژانس اجتماعی”، پدر خویش را دادگاهی کند! از “سن ازدواج” تا “روابط مُجاز” و… را دولتها و مجالس قانون گذاری معلوم می کنند!

“اینترنت جهانی”، بستر تربیت بچه ها و “بیمه”، تکافل آنها را برعهده می گیرد!(هردو هم شعبه ای از استیلای بازار آزادند).

در این نظم جدید، “خانواده ی ذره ای شده”، “بی اختیارتر” شده و دیگر مقصر وضع کودکان خود هم نمی شوند!

دولتها ممکن است در جنگ سیاسی باهم، اینترنت را محدود کنند(کره شمالی)؛ یا مثلا جای اینستاگرام، تیک تاک بسازند(چین)؛ تا به لحاظ سیاسی مستقل از آمریکا باشند اما به لحاظ فرهنگی با همان ارزشهای غربی، کودکان را بزرگ کنند!

پ.ن:

بحث ابعاد وسیعی دارد [۶]اینجا نتیجه گیری ام  بر یک بُعد است:

در ماجرای اغتشاشات_اخیر، جانشین فرماندهی کل سپاه(سردار فدوی)، میانگین سنی بسیاری از دستگیر شدگان اخیر را ۱۵سال اعلام کرد! از شبیه سازی اغتشاشات خیابانی به بازی های رایانه ای گفت!

سایر گزارشات نیز نزدیک به همین را بیان دارد.

قطعاً عمده اینان دانشجو یا دانش آموزند که زندان و احکام سنگین قضایی برایشان مخرّب و آزادی و رهایی مطلق هم مخلّ به اصلاح و تربیت است.

آیا وقتش نرسیده به جایگاه های اجتماعی ای در کنار دولت، اعتبار دهیم و نظم ترتیب اولیاء را متناسب با شرائط جدید، بازتولید کنیم؟!

الان یک پدر یا جد -حتی اگر بزرگ فامیل باشد- به لحاظ حقوقی و قانونی جز برای “کفالت” یا “تامین وثیقه”، وزن اجتماعی ای ندارد!

کفالتش هم مثل وثیقه اش فقط ضامن حاضر کردن متهم است؛ یعنی کارکردی حقوقی است نه نقشی اجتماعی!

استاد -حتی اگر عضو هیات علمی دانشگاه معتبر کشور باشد- جایگاه حقوقی ای ندارد که بتوان آزادی دانشجویی را به او سپرد! چون یک مرتبه قبل در ترتیب اولیاء، استاد و معلم جایگاهی در نظم اجتماعی و حکمرانی مدرن ندارد!

ساخت چنین نظمی و جایگاه دادن به چنین نهادهایی(ابوّت، معلم، استاد، روحانی محله و…) وقتی آسیب های اجتماعی نوجوانانمان، هزینه های سیاسی هم ساخته است؛ راه حلی وسط بین “زندان و احکام قضایی” و “رهایی با عفو بی برنامه” است.

محسن قنبریان ۱۴۰۱/۷/۱۴

[۱] ر.ک: قواعد الاحکام ج۲ص۱۱و۱۲/ جامع المقاصد ج۱۲ص۱۰۳ و…

[۲] ر.ک: جواهر الکلام ج۳۹ص۲۵۴

[۳] ر.ک: مستند الشیعه ج۹ص۴۲۵

[۴] الکافی ج۵ص۳۱/ تهذیب الاحکام ج۶ص۱۴۰

[۵] ر.ک:المبسوط ج۷ص۲۷۵ و…

[۶] درباره این نظم شرعی و وفاقش با ولایت مطلقه فقیه و امام در کارگاه های فقه و حل مساله به تفصیل بیشتر گفته ام.

1. آیا جامعه کنونی ایران دچار دو قطبی نیست؟!
2. آیا یکی از موارد دو قطبی، مواجهه با فضای مجازی نیست؟!
3. آیا خود فضای مجازی عامل تشدید دو قطبی است؟!
4. در این شرایط طرح ها و سیاستها بخصوص آنان که طرفی از این دو قطبی است چه روالی باید طی کند؟!

1. فضا دو قطبی است!
   دو قطبی شدن(antagonism) به معنای تعارض و تشتت در افکار عمومی و حالتی است که به موجب آن گروهی سیاسی یا اجتماعی درباره مساله ای به زیر گروه های مخالف تقسیم می شوند.
   بنظر میرسد دو قطبی شدن را نتوان در فضای عمومی مان تکذیب کرد. لازم نیست زور اجتماعی دو قطب متخالف همیشه تکافو داشته باشد یا حتی میدان اثر یک قطب همیشه بیشتر باشد! نه، ممکن است برخی از اعضای قطبی در سوژه ای دیگر در قطب دیگر قرار گیرند.
   ماجرای آبان ۹۸/ ترور سردار _ سقوط هواپیمای اکراینی/ انتخابات ۱۴۰۰/ و…
   سوژه هایی برای دو قطبی شدن گشت. اما در همه تکافو نبود و همیشه قطب پرمیدان تر، در یک طرف ثابت نبوده است.
2. فضای مجازی خود سوژه دو قطبی!
   یکی از موارد دو قطبی در این سالها نحوه مواجهه با فضای مجازی توسط مردم و حاکمیت است که به تقابل و تخالف انجامیده و خود را بطور جدی در فیلتر تلگرام و طرح صیانت نشان داد.
   خصوصیت دو قطبی شدن فضا این است که کمتر استدلالها شنیده و بررسی صورت می گیرد. فضای صفر و یکی و سیاه و سفید غالب میشود و کار به لجبازی و هرنوع حمله و دفاع می کشد.
   در دو قطبی مردم-مردم ، “بلاک” و “آنفالو” کردن افزایش می یابد و در دو قطبی حاکمیت-مردم ، الزام و تصلّب از یک طرف و لجبازی و نافرمانی از طرف دیگر بیشتر میشود.
3. فضای مجازی خود مشدّد دو قطبی!
   فضای مجازی، هم سوژه دو قطبی است و هم خود تشدید کننده آن است.
   به حسب پژوهشی که در بازه ۲۰۱۰تا۲۰۱۴ در فیس بوک انجام شد، مشخص شد مردمی که در این فضا حضور دارند، تنگ نظرتر و متعصب تر شده اند! بجای تعامل و تمایز به دنبال عقاید مشابه خود می گردند و جای تعامل و تضارب، باعث تقویت و استحکام تعصب، تفرقه و قطبی شدن می شود.
   مطالعه ای در برخی سوژه های دو قطبی در ایران هم همین را تایید می کند[۱]
4. حکمرانی در فضای دو قطبی!
   در چنین فضایی، حکمرانی (بخصوص وقتی با طرح هایی در جانب یک قطب صورت گیرد)، خود تشدید کننده دو قطبی است. بطور معمول وزن مردم در مقابل قطبی که حکمرانی مایل به آنسو ست، افزایش می یابد و همه خصائص دو قطبی پیدا میشود. اقناع سخت و ناممکن میشود و نافرمانی افزایش می یابد، پرخاش های مجازی گسترش می یابد که خود، موج های فزاینده دو قطبی میشوند.
   راه حل امیر المومنین(ع) در چنین شرایطی در خطبه۱۶۸ بیان شده است؛ وقتی جامعه دچار دو قطبیِ فعال مخالف-موافقی شده(و عده ای هم بیطرف) توصیه ایشان یک چند ضلعی است:
   فَاصبِروُا حتّی یَهدَاَ الناس: شکیبایی کنید تا مردم آرام شوند.
   وَ تَقَعَ القُلوبُ مَوَاقِعَها: دلها از تب و تاب بیافتد.
   وَ تُوخَذَ الحُقُوقُ مُسمَحَه: گرفتن حقوق[یا وضع قانون] آسان شود.

از اینرو بنظر میرسد در این شرایط، پرداختن به طرح ها و سیاستهایی که ائتلاف قلوب جامعه(مردم-مردم و مردم-حاکم) را بیشتر می کند، اولویت داشته باشد؛ نه پرداختن به طرح هایی که دو قطبی موجود را بیفزاید.

هنوز دو قطبی انتخابات و چالش جمهوریت فرو ننشسته؛ اصلا وقت خوبی نیست چالش آزادی هم بر آن افزوده شود!

درباره محتوا و نحوه صیانت در نوبتی دیگر سخن خواهم گفت.

محسن قنبریان ۱۴۰۰/۵/۹

[۱] فضای دو قطبی جامعه‌ی ایران و نقش شبکه‌های اجتماعی در تشدید آن