سه مساله را باید از هم جدا بررسی کرد:
- مشروعیت زیارت امام خمینی و زیارتنامه ایشان.
- کیفیت مزار کنونی ایشان[۱]
- روابط سیاسیِ جانبی این مرقد و زیارات رسمی و…
اینجا روی سخن با اولی است. دوتای دیگر بدون این زیارتنامه هم هستند. البته منکر رابطه گیری این سه با هم نیستم و ملاحظه کوچکی در آخر اشاره می کنم.
زیارت امام خمینی
آیا زیارت غیر معصوم یا سفارش نشده از معصوم جایز است؟!
غیر از فتوای جواز(بلکه استحباب) از سوی فقهای شیعه، حتی ابن تیمیه(مرجع فکری وهابیت) نیز زیارت قبر مومنین با سلام دادن و دعا را جایز می شمارد[۲]؛ زیارت بدعی(بدعتی/مقابل زیارت شرعی و مشروع) را زیارتی می داند که به قصد آن سفر کرده یا کنار مزار به صاحبش توسل و استغاثه شود[۳].
یک سرچ ساده اینترنتی زیارتگاه های علمای اهل سنت(مثل ابوحنیفه،احمد بن حنبل،بخاری و…) را نمایش می دهد. پس زیارت قبر علماء و بزرگان مورد اتفاق مسلمین حتی مثل ابن تیمیه (با شروط یاد شده اش) است. فقیهانی بزرگ فتوا به استحباب وضو برای ورود به قبه های علماء و صلحاء و شهدا از باب تعظیم شعائر هم داده‌اند[۴]
زیارتنامه امام خمینی:
آیا انشاء الفاظ زیارت باید از معصوم سر بزند؟ به دیگر سخن آیا زیارت مثل نماز از اعمال توقیفی است تا کمّ و کیف آنرا شارع معلوم کند؟ یا غیر معصوم هم میتواند الفاظی برای زیارت عالمِ صالحی انشاء کند؟! در اینصورت خواندن آن به چه وجهی جایز است و صدق بدعت و مانند آن نمی کند؟!
اگر زیارت هانی بن عروه یا مختار ثقفی(برای نمونه) را مرور کنید این الفاظ را می بینید:
-السلام علیک ایها العبد الصالح الناصح لله و لرسوله…(مثل الفاظ زیارتنامه امام خمینی)
-یامَن رضی عنه النبی المختار و قسیم الجنه والنار… یامن بذل نفسه فی رضاء الائمه فی نصره العتره الطاهرین(زیارت مختار)
جالب اینکه هیچکدام ازاین زیارات که در کتابهای معتبرشیعه هست از معصوم صادر نشده است و انشاء مجتهدین و بزرگان شیعه است.
آیا کسی از منتقدین زیارت نامه امام خمینی هست که امام عزیز ما را از مختار ثقفی هم کمتر بداند؟!! بخلاف عبدالعظیم حسنی، درباره مختار، تاییدی در آن وزانِ عبدالعظیم نیست و روایات متعارض هم وجود دارد!
– حتی در موردی مثل عبدالعظیم حسنی که معصومین سفارش بسیار بر زیارت او دارند، باز الفاظ زیارت، انشاء معصوم نیست و از علماست!
پس زیارت(مثل دعا و مناجات) از عبادات توقیفی نیست که شارع مقدس الفاظ آنرا معلوم کند.
البته متعبّد شدن به یک زیارتنامه خاص و خواندنش به قصد استحباب نیاز به نص شرعی و بیان معصوم دارد.
بین قائل به مستحب بودن یک زیارتنامه با جواز خواندنش به امید ثواب فرق آشکاری است. نسبت مستحب دادن بدون اذن شرعی، داخل کردن چیز غیر شرعی در دین و بدعت است؛ اما جایز بودن خواندنش بدون قصد ورود سخن دیگری است(چه زیارتنامه جناب عبدالعظیم حسنی و مختار و هانی وامامزادگان و…باشد چه زیارتنامه امام خمینی).
– چنانچه زیارتنامه مختار از شهید اول و زیارت هانی از المزار مشهدی متعلق به قرن هفتم سر زده، زیارتنامه امام خمینی هم از فقیه حکیم آیت الله جوادی آملی انشاء شده است(۵) و از این حیث هم فرق جدی در بین نیست.
معاصریت مانع مزار و زیارت نیست. شرعاً و عقلاً نباید زمانی برصاحب قبر بگذرد تا صاحب مزار و لایق زیارت شود؛ بلکه زیارت او فی الحال، استمرار راه او و تعقیب آرمان اوست.
البته تولیت‌ها (حتی مزار معصومین) طبیعتاً دارای امضای خاصی میشوند. امتیازات اقتصادی-سیاسی ای در تصرف آنها می افتد. این مساله برای زیارت شونده ی معاصر (مثل امام) جدی تر میشود. مثلا اگر متولیان قرابت نسَبی با او داشته باشند، بعید نیست تولیت هم موروثی شده و فامیل و خاندانی از آن جایگاه به حق یا ناحق بهره مند شوند. محال نیست مزار و جایگاه اجتماعی آن، خرج گرایش سیاسی معاصرِ متولیان شود! دولتها و جناح های سیاسی هم ممکن است با این برساخت اجتماعی، تعاملات و بده بستانهایی بکنند و…
اما چاره این آسیب های احتمالی، کوبیدن و نامشروع جلوه دادن زیارت آن عالم صالح و تضعیف تجلیل او و بزرگداشت راه و آرمان هایش نیست. از آن توالی فاسد احتمالی باید به گونه ای معقول جلوگیری کرد. شاید برخی نکات که درباره چگونگی حرم امام بیان کردم به این دغدغه هم دخلی داشته باشد. حرم ساده و بی زخارف کمتر دارای آن امتیازات می گردد.
محسن قنبریان ۱۴۰۰/۶/۶
[۱] در نقد بنای مجلل حرم امام زیاد گفته و نوشته ام ایندو را ببینید:
[۲] مجموع الفتاوی ص۹
[۳] برای تفصیل به اینجا مراجعه کنید.
[۴] کشف الغطاء ج۲ص۷۹و۸۰