شرح نامه۵۳/ جلسه بیست و پنجم/ ۳۱شهریور۱۴۰۲
فراز مربوط به احکام خراج
- گزارشی تاریخی از خراج
– از مقاسمه تا قباله!
– مصارف خراج
– تامین حقوق عمومی از این منبع - نکات مهم فراز:
– تلازم صلاح جامعه به صلاح خراج دهنده
– تلازم خراج با آبادانی زمین
– تلازم کاهش خراج با مزیت های سیاسی
– نسبت مستقیم عمران زمین با تحمل مردم
دریافت سخنرانی «۲۵/ درسهایی از نهج البلاغه» | “دریافت از پیوند کمکی“
درسهایی از نهج البلاغه
فراز مربوط به احکام خراج
گزارشی کوتاه از خراج در تاریخ
خراج نوعی مال الاجاره ای است که در قبال زمین گرفته می شد. در فقه شیعه زمین هایی که با جنگ و غلبه فتح می شد، ملک عموم مسلمین بود و همان اهالی یا دیگران سپرده در قبالش خراج گرفته می شد که یکی از منابع بیت المال بود.
حاکم در اینجا نقش تولیت داشت نه ولایت؛ یعنی به جای عموم مردم در قرارداد و اخذ خراج و هزینه عمل می کرد.
اولین بار در خیبر (سال۷ق) بنابر پیشنهاد یهودیان، زمین در اختیار آنها ماند و در عوض متعهد شدند نیم درآمد حاصل را سالانه به پیامبر(ص) دهند.
طرق خراج: مقاسمه/ مساحی / ضمان و قباله شد!
سیره پیامبر(ص)” مقاسمه”(تقسیم محصول) بود بعدا به “مساحی” (به حسب مساحت) منحرف و بعدتر به شکل “قباله و ضمان” در آمد!
در قباله و ضمان عملا سرزمینی به کسی در قبال خراج سالانه ای بخشیده می شد و او مثل پیمانکار بیشتر از آن را از کشاورزان منطقه می گرفت!
امیرالمومنین به سیره پیامبر(ص) عمل می کرد هم مساحی و هم قباله را رد می کرد
به حسب نقل مردی نزد ابن عباس(کارگزار امام در بصره) آمد و در خواست کرد شهر اُبُلّه (حوالی بصره) را به ۱۰۰هزار درهم به او واگذارد که ابن عباس او را ۱۰۰ تازیانه زد…
در دوره امویان و عباسیان، قباله و ضمان باب شد.
یعقوبی خراج عراق در عهد معاویه را ۶۵۵میلیون درهم می شمارد(ج۲ص۱۶۹)
مصرف این منبع از بیت المال برای: تامین مخارج دولت، خرج خدمات عمومی(امنیت، بهداشت، آموزش و…) و سرانه مساوی به مسلمانان بود.
نکته حائز اهمیت اینجاست که وقتی از حق بودن بهداشت عمومی، امنیت و آموزش سخن گفته میشود باید برای نفقه واجب متصدیان آن ارتزاق معلوم کرد تا با اجرت ، بازاری نشود و آن خدمت تبدیل به کالا نشود؛ منبع تامین این ارتزاق در دنیای گذشته اینجا بود همچنین شعب حکمرانی و ولایات که باز لزوم ارتزاق نه قراردادهای بازاری دارد از اینجا تامین می شد.
نکات مهم فراز
- تلازم صلاح دیگران بر صلاح خراج دهندگان.
امر به گونه ای تدبیر شود که صلاح خراج دهندگان لحاظ شود. - تلازم خراج با آبادانی زمین.
بیش و پیش از خراج باید به فکر آبادانی زمین بود والا شهرها ویران و خراج غیر ممکن می شود. - شنیدن سخن و شکایت خراج دهندگان از سنگینی آن.
کاهش آن موجب افزایش امید اجتماعی می شود و… - تلازم کاهش خراج(کاستی درآمد دولت) با مزیت سیاسی.
مزیت سیاسی مثل آراسته شدن حکومت/ جلب ستایش مردم/ گسترش عدالت/ جلب اطمینان آنان و ذخیره آن - نسبت مستقیم عمران و آبادانی با تحمل مردم:
انَّ العُمران مُحتُمل ما حَمَّلتَه…: بر مملکت آباد آنچه بار کنی می تواند از عهده اش برآید
در مقابل، ویرانی سرزمین، عامل تنگدستی مردم است و این (در اینجا) بخاطر مال طلبی حاکمان است که اصالت را به گرفتن خراج نه آباد کردن مملکت می داند.
فراز مربوطه: دانش نامه امیرالمؤمنین (ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ ج۴