حجت الاسلام محسن قنبریان با روایت سه‌گانه تاریخی از تحول نهاد اقتصاد، گفت: امروزه بازار به مکانیزمی برای بلعیدن سیاست، فرهنگ و تمام عرصه‌های زندگی تبدیل شده و جامعه را به “بازار عمومی” تقلیل داده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، در مراسم افتتاحیه رویداد آموزشی زیست‌جهان اقتصاد ایران که با همکاری بنیاد شیخ انصاری و مدرسه نوآوری نگاه برگزار شد، حجت الاسلام محسن قنبریان با ارائه تحلیلی تاریخی از سیر تحول نهاد اقتصاد، به تبیین سه دوره اساسی در تاریخ اقتصاد پرداخت.
دوره اول: اقتصاد منزلی؛ سلول بنیادین اقتصاد
استاد حوزه دوره اول را “اقتصاد منزلی” نامید و با اشاره به ریشه‌های تاریخی آن توضیح داد: در این دوره که ریشه در فلسفه یونان و حکمت اسلامی دارد، نهاد اقتصاد در درون خانواده به عنوان سلول بنیادین شکل می‌گرفت. تصمیم‌گیری نهایی درباره اقتصاد درون هر خانواده اتفاق می‌افتاد و اقتصاد ذیل حکمت عملی و در قالب تدبیر منزل بحث می‌شد.
وی با تشریح ویژگی‌های این دوره افزود: در این دوره، اقتصاد در چنبر ارزش‌های اخلاقی و با هدف فضیلت و سعادت خانواده قرار داشت. تعیین کننده اصلی، نهاد خانواده بود و بازار تنها مکانی برای مبادله محسوب می‌شد. در اینجا، پرداختن به مال و کسب و کار در بستر تربیت فرزند و همسرداری معنا می‌یافت.
دوره دوم: اقتصاد در سپهر سیاست
حجت الاسلام والمسلمین قنبریان دوره دوم را انتقال اقتصاد از نهاد خانواده به نهاد سیاست توصیف کرد و گفت: در این دوره، اقتصاد از حالت سلولی خارج شد و در سپهر عمومی و در نهاد سیاست جای گرفت. در اینجا نهاد سیاست تعیین‌کننده پیشرانی اقتصاد شد و اقتصاد در خدمت اهداف سیاسی قرار گرفت.
وی با اشاره به نمونه‌های تاریخی در غرب و جهان اسلام تأکید کرد: چه در دوره امپراتوری روم مسیحی و چه در دوره فتوحات اسلامی، شاهد این تحول بودیم. در جهان اسلام، دوره فتوحات منجر به شکل‌گیری اقتصاد جنگ‌پایه شد که در آن فتح سرزمین‌های جدید به پیشران اصلی اقتصاد تبدیل شد.
استاد حوزه با اشاره به پیامدهای این تحول افزود: در این دوره، مفاهیمی مانند رشد توقف‌ناپذیر متولد شد و اقتصاد به ابزاری برای تحقق اهداف سیاسی تبدیل گردید. نمونه‌های تاریخی مانند سیستم خراج و جزیه در دوره اموی و عباسی نشان‌دهنده این تحول نهادی است.
دوره سوم: سیادت بازار و کالاشدن همه چیز
حجت الاسلام والمسلمین قنبریان دوره سوم را “سیادت بازار” نامید و ابراز داشت: امروز شاهد جابجایی نهادی اساسی‌تری هستیم؛ اقتصاد از نهاد سیاست به نهاد بازار منتقل شده است. بازار دیگر مکانی برای مبادله نیست، بلکه مکانیزمی برای حل همه مسئله‌ها – حتی سیاست – است.
وی با تشریح ویژگی‌های این دوره ادامه داد: در این دوره، همه چیز – حتی سیاست – به کالا تبدیل می‌شود. جامعه به ‘بازار عمومی’ تقلیل می‌یابد و انسان ایده‌آل، محاسبه‌گر سود و زیان تعریف می‌شود. علم اقتصاد نیز به بهترین شیوه محاسبه تبدیل شده است.
حجت الاسلام والمسلمین قنبریان به نقد جدی نئولیبرالیسم پرداخت و سه شاخصه اصلی آن را برشمرد: نئولیبرالیسم با سه شاخصه اصلی شناخته می‌شود: حذف نظارت دولت در اقتصاد، گشودن اجباری بازارهای ملی به روی تجارت و سرمایه جهانی، و کوچک‌سازی دولت از طریق ریاضت اقتصادی و خصوصی‌سازی.
وی با اشاره به آثار مخرب این سیاست‌ها هشدار داد: این روند تمام خاکریزهای مقابله با استبداد و استثمار – مانند دموکراسی، جامعه مدنی و رسانه‌های آزاد – را از بین برده و به جای آن بازار را به عنوان تنها راه حل مطرح کرده است.
وی با اشاره به ظهور سرمایه‌داری پلتفرمی گفت: امروز با پدیده ‘تکنوفئودالیسم’ روبرو هستیم که در آن هم کارگر و هم کارفرما ‘رعیت’ فضای مجازی شده‌اند. شرکت‌های بزرگ فناوری مانند آمازون و گوگل به فئودال‌های جدید تبدیل شده‌اند و فرمانروایی الگوریتم‌ها حاکم است.
حجت الاسلام والمسلمین قنبریان در بخش پایانی با ابراز نگرانی گفت: این روند به ‘مردم‌زدایی’ و ‘ضد مردم شدن’ اقتصاد انجامیده است. علم اقتصاد امروز گوناگونی‌های فرهنگی و زیست اجتماعی بشر را نادیده می‌گیرد و اقتصاد ایران با اقتصاد آلمان هیچ تفاوتی ندارد.
وی تأکید کرد: برای فهم درست مسائل اقتصادی امروز، باید این تحولات نهادی را درک کنیم. بدون توجه به این سیر تاریخی، هر تحلیل اقتصادی ناقص و گمراه‌کننده خواهد بود.
استاد حوزه در جمع‌بندی نهایی تأکید کرد: ما نیازمند بازخوانی تاریخ اقتصاد و فهم دقیق این تحولات نهادی هستیم. تنها از این طریق می‌توانیم برای مسائل امروز اقتصاد ایران راهکارهای اصیل و کارآمد ارائه دهیم.
