درسهایی از نهج البلاغه به کلام حجت الاسلام قنبریان، در شام میلاد حضرت زهرا (سلام الله علیها) ایراد شده است. این جلسه مورخه ۲۳ دی ماه ۱۴۰۱ برگزار شده است.
- اشکال با خطبه ۱۷۲ و آیه ۵۳ احزاب
– حبیس رسول الله!
– مِن وراء حجاب! - اشکال به فراز نامه ۳۱
۵ پاسخ:
- معنای حبیس رسول الله(ص)
- اثر صدر آیه ۵۳ احزاب در معنای وراء حجاب
- جوابی قاطع از آیه ۱۵نساء
- سیره فاطمی خلاف آن خوانش از روایت منقول از ایشان
- اعراض به خاطر ادله قطعی
- تکلیف افضلیت نماز زن در قعر خانه
- تحفظ بر دلیل و بی جا بودن تعمیم
آیا صوت زنان، عورت است؟!
– سخن محقق اردبیلی و صاحب حدائق علیه این تعبیر و تکلفات اصحاب!
دریافت جلسه چهاردهم «درسهایی از نهج البلاغه» | “دریافت از پیوند کمکی“
چکیده سخنرانی شام ولادت حضرت زهرا(س)، برگزار شده در قالب سلسله درسهایی از نهج البلاغه تقدیم حضورتان می‌گردد.
درآمد
در مباحث فاطمیه، فلسفه حجاب اسلامی، تضمین حضور اجتماعی زن، نه تعمیم پرده نشینی برای خروج های ضروری از خانه، معرفی شد.
دلیل عمده این بود که حقوق و تکالیف تصریح شده برای زنان با خروج ضروری و استثنایی از خانه نمی سازد. حقوقی مثل:
– حق بیعت و مشارکت سیاسی(۱۲ممتحنه)
– حق ولایت تواصی حتی بر مردان(۷۱ توبه)
– تکلیف امر به معروف و نهی از منکر و نظارت اجتماعی-سیاسی(۷۱توبه)
– حق کسب(۳۲انفال)
– تکلیف کارهای خیرخواهانه (۳۳احزاب)
– و…
اشکال به این مطلب از نهج البلاغه:
- فرازی ازخطبه ۱۷۲
حضرت امیر(ع) در این خطبه طلحه و زبیر را در ماجرای جمل چنین نکوهش می کند:
“…فَحَبِسا نساءَهُما فِی بُیُوتِهِما و اَبرَزا حَبِیسَ رسولِ الله(ص) لَهُما و لَغیرِهِما: زنان خود را در خانه حبس کردند اما حبیس رسول الله را برای خود و دیگران ابراز و آشکار کردند”!
عایشه را حبیسه رسول الله می خواند که اشاره به پرده نشینی و خانه نشینی و حبس در خانه بودن است!
با وجودی که می دانیم همسر پیامبر(ص)، کشف حجاب شده در جمل نبود و در محملی با پرده بود؛ اما حضرت همین را ابراز و آشکار کردن حبیس رسول الله می خواند!
شبیه این فراز نهج البلاغه را شیخ طوسی در امالی خود(ص۷۱۵) هم آورده: واستخفافهما حبیس رسول الله!
سخن حضرت متکی به آیه۵۳ احزاب است که درباره زنان پیامبر(ص) می فرماید: “…واذا ساَلتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَاسئَلُوهُنَّ مِن وَراءِ حِجاب…: اگر از آنها چیزی خواستید از پشت حجاب [در یا دیوار و پرده] بخواهید!
این آیه معروف به “آیه حجاب” است (آیات سوره نور آیات ستر و پوشش است). لازمه عادی این آیه دیده نشدن زنان پیامبر و ندیدن مردان است (یعنی همان پرده نشینی و خانه نشینی).
روایت معروف حضرت زهرا(س) هم همین معنا را تایید می کند: خَیر للنساءِ اَن لا یَرَینَ الرجالَ و لا یَراهُنَّ الرجال: بهتر برای زنان این است که نه مردان را ببینند و نه مردان آنها را ببینند! - فرازی از نامه ۳۱
در این نامه به فرزند خود می نویسد:
“واکفُف علیهِنَّ مِن اَبصارِهِنَّ بِحِجابِکَ ایاهُنَّ؛ فَاِنَّ شِدَّهَ الحِجابِ اَبقَی عَلَیهِنَّ و لیسَ خُرُوجُهُنَّ بِاَشَدَّ مِن اِدخَالِکَ مَن لا یُوثَقُ بِه عَلَیهِنَّ ؛ اِن استَطَعتَ ان لایَعرِفنَ غَیرَکَ فَافعَل: زنان را در حجاب خود گیر تا از نگریستن به مردان بازمانند، زیرا سخت گرفتن در حجاب[پرده و حائل] آنان را بیشتر حفظ می کند. بیرون رفتن از خانه بدتر از وارد شدن افراد غیر مطمئن به خانه نیست. اگر بتوانی کاری کنی که غیر تورا نشناسد، چنان کن!”
این فراز هم صراحت در پرده نشینی و خانه نشینی زنان دارد نه حضور اجتماعی آنان با پوشش شرعی!
به همین مضمون در تحف العقول از پیامبر(ص) نقل شده، در کافی ازامام باقر(ع) و امام صادق(ع) و در الفقیه از حضرت امیر(ع) به محمد حنفیه نقل شده است(ر.ک: الوسائل ج۱۴ص۱۲۰ باب۸۷ از ابواب مقدمات نکاح ح۱و۲و۳)
در هردو نمونه حجابی بیشتر از پوشش شرعی(یعنی پرده نشینی و خانه نشینی) برای زنان خواسته شده است!
پاسخها:
- معنای حبیس رسول الله(ص)
حبیس (فعیل بمعنای مفعول) در لغت یعنی محبوس. امام کاظم(ع) را در برخی زیارات چنین سلام می دهیم: السلام علیک یا ابا ابراهیم حبیسَ الظالمین(المزار الکبیر ص۲۴۷وص۲۶۰)
در اصطلاح فقهی به عین مملوکی که منافعش برای جهت یا عنوانی حبس شده اطلاق می شود؛ و در باب وقف و سکنی و عمری طبقه بندی می شود.
اینجا حبیس رسول الله، نه معنایش محبوس است و نه معنای اصطلاحی فقهی؛ بلکه ناظر به یک حکم اختصاصی برای رسول الله و زنانش هست و آن اینکه ازدواج با رسول الله، آنها را از ازدواج دیگر منع می کرد. یعنی بعد از رسول الله، ازدواج کردن بر زنانش حرام بود. از این حیث به آنها حبیس رسول الله گفته شده است. البته منعی ندارد که از همین حیث مراودات آنها محدود تر شده باشد (وَ قرنَ فی بیوتِکُنَّ)؛ لکن این حکم مختص به زنان پیامبر است و قابل تعمیم به همه زنان مسلمان نیست.
– شاهد آشکار اینکه در همین جمل و بیشتر از آن در صفین، زنان زیادی با حضرت امیر(ع) بودند که برخی حتی با شعر و حماسه سرایی سپاه را تشجیع می کردند مثل ام الخیر، زرقاء، سوده و…
اگر اصل بر پرده نشینی بود و این وصف برای همه زنان، حضرت زنان دیگر را هم باید بدان فضیلت وا می داشت؛ بخصوص که در هردو نمونه خطاب و تکلیف به مردان است نه خود زنان! - اثر صدر آیه۵۳ احزاب در معنای وراء حجاب:
صدر آیه چنین است: یا ایها الذین امنوا لاتَدخُلُوا بُیُوتَ النبی الا اَن یُوئذنَ لکم… ای کسانی که ایمان آوردید بدون اجازه داخل خانه های پیامبر نشوید!
پس از این خطاب، در ذیل آیه می فرماید اگر چیزی از زنان پیامبر خواستید از وراء حجاب بگیرید!
واضح است تکلیف ناظر به مردان است آنها باید چیزی را رعایت کنند نه زنان/ ناظر به ورود به خانه های پیامبر است که طبق عرف آن روز برای غذا یا حوائج دیگر به خانه پیامبر داخل می شدند. طبعا زنان درون خانه حتی پوشش مناسب برای ملاقات با نامحرم ندارند لذا آیه می فرماید اذن بگیرید و از وراء حجاب (در و پرده) از آنها -که طبعا ستر کافی ندارند- متاع بگیرید.
نمونه های تاریخی هم شاهد بر همین است که پیامبر وقتی کسی را باخود می برده اول از زنان می پرسیده پوشش دارند؟ یا به آنها دستور می داده پوشش شرعی داشته باشند و سپس همراه خود را داخل می برده است.
با دیدن صدر و ذیل آیه، در همین آیه هم اصل برخانه نشین کردن زنان نیست بلکه اصل بر رعایت پوشش شرعی است و همچنین اصل بر رعایت کردن مردان هنگام ورود به محیط های زنانه است.
نکته جالب شهید مطهری درباره این آیه دارد که: چرا در عصر ما پوشش شرعی زنان، “حجاب” (که فقط در این آیه آمده و معنای پشت پرده و… می دهد) نامیده شد؟! می نویسد:
“اما اینکه چطور در عصر اخیر به جای اصطلاح رایج فقهاء یعنی ستر و پوشش، کلمه حجاب و پرده و پردگی شایع شده است برای من مجهول است و شاید از ناحیه اشتباه کردن حجاب اسلامی با حجابهای سایر ملل بوده است”(مجموعه آثار ج۱۹ص۴۳۲) - یک جواب قاطع با توجه به آیه ۱۵نساء
حکم زنی که فحشاء مرتکب شود در جاهلیت، حبس در خانه بود. روایات اهلبیت هم این را گزارش کرده اند(ر.ک: وسائل ج۱۸ص۳۵۱) . اسلام در بدو پیدایش همین حکم را امضاء کرد: فَاَمسکُوهُنَّ فِی البُیوت(۱۵نساء) آنها را حبس در خانه کنید.
اما با نزول آیه حد، این حکم نسخ شد.
اگر اصل برای زنان مسلمان خانه نشینی باشد، تازه مجازات زن زانیه، برای زنان مومن فضیلت شده است!
آیا باور پذیر است اسلام مجازات زن زانیه را برای زن مومنه عفیف، اصل قرار دهد و خروجش جز به ضرورت از خانه را نپذیرد؟!
بدتر اینکه آیا متصور است با نسخ این حکم برای زنان اهل فحشاء، برای آنان حد شلاق بگذارد و دیگر حبس در خانه نباشد، اما زنان عفیف را در خانه حبس کند؟!
معلوم می شود چنین خوانشی از آیات و روایات، خلاف فرهنگ اسلام است. - چنان خوانشی از روایت حضرت زهرا(س) خلاف سیره خود ایشان است!
روایت منقول از حضرت زهرا(س) غیر از ضعف سند دلالتی هم بر حکم شرعی و لزوم ندارد.
اگر همین جور معنا شود خلاف سیره خود ایشان می شود! چون پرتکرار مردان ایشان را دیده یا ایشان مردان را دیده اند. موارد این قدر زیاد است که نمی توان قائل به ضرورت در آنها شد .
صرفا از باب نمونه:
الف) اصحابی که با پیامبر به عیادت حضرت زهرا(س) رفته اند:
– جابر بن عبدالله انصاری(الکافی ج۵ص۵۲۸)
– نقل جابربن سمره(حلیه الاولیاء ج۲ص۴۲)
– عیادت گروهی از اصحاب(بشاره المصطفی ص۲۴۶)
– نقل عمران بن حصین(مقتل خوارزمی ج۱ص۱۲۳و۱۲۴/ معجم الوسیط ج۴ص۲۱۰)
– در برخی حتی صورت بیمار حضرت توصیف شده است. مثلا در روایت کافی، جابر می گوید صورت فاطمه(س) مثل شکم ملخ، زرد بود!
جالب اینکه تقریبا در همه این نقل ها پیامبر قبلش از حضرت زهرا(س) اجازه ورود خواسته و تقریبا در همه ایشان گفته: صبر کنید که مقنعه سر ندارد! یا لباسش مناسب نیست! و… و در همه موارد پیامبر(ص) بجای اینکه همراه خود را منصرف کند منتظر پوشش شرعی فاطمه مانده یا خود رفته عبایش را بر او انداخته، یا با ملحفه برایش پوشش شرعی ساخته و مرد همراه خود را به عیات برده است!
آیا این موارد فاش نمی گوید اصل همان پوشش شرعی است نه پرده نشینی و مطلقا دیده نشدن؟!
ب) روایت مشهور به حدیث لوح
باز جابر بن عبدالله انصاری به امام باقر(ع) می گوید: در ایام حیات رسول الله مادرت زهرا(س) را ملاقات کردم تا ولادت حسین(ع) را به او تبریک بگویم که در دستان ایشان لوح سبز رنگی دیدم…(ر.ک: کمال الدین/صدوق)
این نمونه هم منحصر نیست.
آیا تبریک ولادت فرزند یک ضرورت است؟! آیا مثل این موارد نقض مردی او را نبیند و او مردی را؛ نیست؟!
ج) روایاتی که از مشاهده کار خانه کردن فاطمه(س)، خوابش بردن در کنار گهواره حسین(ع)، مجروح شدن دستش ازکار با آسیب دستی توسط اصحاب(سلمان، ابوذر، بلال و...) نقل شده است.(ر.ک: موسوعه فاطمه)
د) روایاتی که خرید کردن و تهیه جهیزیه حضرت را توسط برخی اصحاب به دستور پیامبر گزارش می کند. مثل عطر خریدن عمار و آوردنش نزد فاطمه(س) (دلائل الامامه ص۲۶)
و…
آیا میتوان این دیدن و دیده شدن ها را همه حمل بر ضرورت کرد؟!! - اعراض بخاطر ادله قطعی
شهید مطهری هم روایت منقول از حضرت زهرا(س) و هم فراز ۳۱ نهج البلاغه را به برخی وجوه اخلاقی حمل می کند. دلیلش را این قرار می دهد که با ادله قطعی از آیات و روایات و سیره بر خلاف این فرازها، فقهاء از این فرازها اعراض کرده و فتوا نداده اند.(ر.ک: مجموعه آقار ج۱۹ص۵۴۷و۵۴۸)
بعد نتیجه می گیرند که نه حبس در خانه و نه اختلاط بلکه همان پوشش شرعی اسلامی برای حضور اجتماعی زن.
نماز زن در قعر بیتش
از آنچه گفته شد نمی خواهیم نتیجه بگیریم همه کارهای زن در اجتماع بهتر از در خانه است.
روایاتی در افضلیت نماز خواندن زن در خانه اش هست که موجب فتوای فقهاء هم شده است. (برای نمونه صحیحه هشام بن سالم در الفقیه ج۱ص۳۹۷).
ما فلسفه احکام تعبدی را نمی دانیم که چرا نماز زن در پستوی خانه اش بهتر از ایوان و بهتر حیاط خانه است؟!
مگر میدانیم چرا زن در خانه خود و حتی بدون حضور محرم ها هم باید پوششی کامل (مثل پوشش نزد نامحرم) در نماز داشته باشد؟!
باوجودی که خداوند با همه محرم است زن در پستوی خانه اش هم باید پوشش کامل در نماز داشته باشد!
کسی نمیتواند از حکم افضلیت نماز در خانه نتیجه بگیرد پس فعالیت های دیگر به طریق اَولی!
چه اولویتی؟!! ما فلسفه احکام تعبدی مثل افضلیت نماز را نمی دانیم و حق نداریم آن حکم را از جانب خود به فعالیتهای اجتماعی ای که قرآن و روایات برای زن تصریح کرده اند، سرایت دهیم. باید سر همان مقدار تحفظ کنیم.
این عدم تحفظ بر مقدار دلیل نمونه های دیگر هم دارد. تعبیری نزد برخی فقهاء درباره صدای زن شایع شده که: “صوتها عوره” !
همین را هم مجتهدین نقاد یا حتی عالمان اخباری نقد کرده اند !
مقدس اردبیلی آن را فاقد دلیل می شمارد(ر.ک: مجمع الفائده ج۲ص ۱۶۴ وص۲۲۸ وج۳ص۱۲۰)
فقیهی اخباری مثل صاحب حدائق آنرا “تکلفات اصحاب” می شمارد(حدائق الناظره ج۸ص۱۴۱و۱۴۲)
حکم در فروعاتی که مبتنی بر این تعبیر بوده در بین متاخرین دچار توقف و بازبینی شده است.
پس در قاعده سازی و تعمیم احکام باید به اندازه دلیل شرعی اقدام کرد و تحت تاثیر عرف زمانه چیزی اضافه نکرد!