برنامه علامت پخش شده از شبکه دو سیما، در فروردین ماه ۱۴۰۲ فصل دوّم خود با عنوان «کوفه؛ نقطه، سرخط» را روی آنتن دارد. در این فصل نیز حجت الاسلام قنبریان بعنوان کارشناس حضور دارد. قسمت سوّم این مجموعه منتشر می‌شود.
اثر نظام طبقاتی در نظام خانواده
- امتیاز پرداخت از بیت المال + اقطاع بخشی به ۳۷۰صحابه پیامبر در کوفه = طبقه جدیدی که نظام خانواده را به هم ریخت!
– یکی از آنها ۱۱خانه در مدینه، ۲تا در بصره، یکی در کوفه و یکی در اسکندریه داشت - پیدایش “خانواده گسترده عرضی” در طبقه اشراف! [چیزی که کمی بعد حرمسرا نام گرفت]
– زنان و کنیزان متعدد!/ همان کس، ۱۰۰۰برده و “کنیز” هم داشت! - در ضرب زمان(دو دهه) و گسترش این سبک در اعراب: نسل جدیدی از جوانان در کوفه پدید آمد؛ قریب ۲۰هزار نفر؛ پدر عرب، مادر ایرانی، کنیز و…!
- سیاستهای تبعیض آمیز نسبت به این نسل جدید!
– ازدواج با دختر عرب ممنوع!/ پرداخت کمتر از بیت المال!/ سِمَت های دست پایین! - برخی از این نسل اصلا همان خانواده ساده را هم نتوانستند تشکیل دهند!/ برخی دچار انحرافات جنسی شدند!
راه حل امیرالمومنین(ع):
- مبارزه با منشأ آن تبعیض
- جایگاه دهی به موالی و کنیز زادگان و…
– کنیز زاده ای که امام شیعیان شد!
* توضیح و تکمیل ارائه در ضمن گفتگو و پرسشها صورت می گیرد:
خانواده گسترده عرضی اشراف چه نسبتی با حکم تعدد زوجات و… دارد؟! و…
دریافت «۰۲۰۱۲۱ – امیرالمومنین علی علیه‌السلام و معضل خانواده» | “دریافت از پیوند کمکی“
قسمت ارائه جلسه سوم: علی(ع) و معضل خانواده!
پیوست قسمت سوم برنامه علامت: امام علی(ع) و معضل خانواده!
بازتولید جاهلیت: مَهیرات_ کنیزان
درجاهلیت برده بودن مادرانشان را برای خود عار می شمردند و در سروده هایشان، ضمن افتخار به مادران آزادشان، خود را از اینکه زادۀ مادری کنیز باشند، مبرا می کردند.
– قَتال کلابی چنین سروده است:
| أنا ابن اسماء اعمامی لها و أبی | إذا ترامی بنو الإمْوان بالعار |
| أما الإماء فلا یدعوننی ولدا | إذا تحدّث عن نقضی و إمراری |
| لا أرضع الدهر إلا ثدی واضحه | لواضح الخد یحمی حوزه الجار |
یعنی: من پسر اسماء هستم که عموها و پدرم از اویند؛ آن گاه که کنیززادگان به خفت و ننگ خوانده شوند. زمانی که سخن از حسب و نسب من، شود کنیزان مرا فرزند خویش نمی خوانند. تنها از سینۀ زنی با اصل و نسب شیرخورده ام که رویش سفید است (سیاه و کنیز نیست) و همسر سفیدرویی است که از همسایه اش حمایت می کند (ابن منظور، ۱۴۰۸ ق، ج ۱۸، ص ۴۷).
– و در بیتی دیگر چنین سروده است:
لقد ولدتنی حُرّهٌ رَبعیه
من اللاء لم یحضِرن فی القیظ دِنْدنا
«مرا آزاده زنی از قبیلۀ ربیعه زاییده است؛ از آن زنانی که در شدت گرمای تابستان برای گردآوری هیزم حضور نمی یابند.» (اصفهانی، بی تا، ج۲۴، ص ۴۶۹).
– شنفری شاعر عیار نیز به مادر آزادۀ خویش می نازد و می گوید:
انا ابن خیار الحجر بیتاً و منسباً
و أمی ابنه الأحرار لو تعرفینها
«من از نظر خاندان و نسب، فرزند صاحبان دامن های نیک هستم؛ و اگر مادرم را بشناسید، او نیز دختر آزادگان است» (همان، ج۲۱، ص ۲۰۵)
– مقدام بن زید بزرگ بنی حی بن خولان نیز افتخار به مادرش را با افتخار به پدرش در سروده اش جمع کرده، می گوید:
| نمتنا الی عمرو عروقٌ کریمه | و خولان معقود المکارم و الحمد |
| و أمی ذات الخیر بنت ربیعه | ضَریه من عیصِ السماحه المجد |
«رگ و ریشه های ارجمندی، ما را به عمرو می رساند و به دایی هایی که حمد و ستایش بر آنها بسته شده است. و مادرم که نیک است دختر قبیلۀ ربیعه است که از عنصر مجد و بزرگواری است» (حموی، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص ۴۳۲).
- گاهی در جاهلیت از زنان آزاد با عنوان «مَهیرات» تعبیر می کردند، زیرا مهریه فقط به زنان آزاد تعلق می گرفت.
– خَنْساء در سوگواری برادرش صخْر می گوید:
| یابن القروم ذوی الحجا | وابن الحضارمه المرافد |
| وابن المهائر للمها | ئر زانها الشیم المواجد |
«ای پسر بزرگان خردمند و کریمانی که عطایشان قطع نمی شود، ای پسر زنان آزاده که اخلاق و سرشت بزرگوارانه آنان را زیور بخشیده است[۱]» (خنسا، ۱۳۸۸، ص ۶۲).
- چنانچه در ارائه و گفتگوی قسمت سوم بیان شد این فرهنگ جاهلی دوباره احیاء شد که یکی از مشکلات فرهنگی دوره علوی است!
راه حلهای امام دراینباره را در ارائه و گفتگوی قسمت سوم ببینید:
| صوت این جلسه | بخش ارائه این جلسه | مشاهده فیلم کامل این جلسه |
[۱] نقل از مقاله : بررسی تطبیقی جایگاه مادر در فرهنگ جاهلی و اسلام/ مریم مشهدی پور/ دو فصلنامه تاریخ اسلام در آیینه پژوهش سال۹۹ش۳۳
دوّمین برش قسمت سوّم/ اثر نظام طبقاتی بر خانواده!
“خانواده گسترده عرضی”، خودِ حکم شرعیِ جواز تعدد زوجات نیست؛ هر تعدد زوجات در صدر اسلام هم نیست!
بلکه سوء استفاده ای از ترخیص های شرعی مبتنی بر طبقه اشراف شدن است.
نوعی “دین بازی” و به تعبیر آیت الله جوادی آملی “دینداری صوری” است!
نظام طبقاتی سه اثر بر خانواده نهاد (که در قسمت سه برنامه علامت بدان پرداختم):
- امکان چنین خانواده های گسترده عرضی بخصوص با کنیزان زیبا برای اشراف فراهم کرد. چیزی که دهه های بعد رسماً حرمسرا نام گرفت. همان وقت هم در مقابلش یک جوان طبقه فرودست امکان یک ازدواج شرعی نداشت!
- تبعیض فرهنگی بین “همسر آزاد_کنیز” و بین “فرزند زن آزاد_فرزند ام ولد” را درون خود خانواده موجب شد!
نظام جاهلی “مَهیرات_ کنیزان” دوباره احیاء شد. - حتی در بین خانواده های عرب -به زعم خود شریف- هم فقر و غنا در ازدواج ها اثر کرد.
دختر به پسر عموی فقیر هم داده نمی شد(نمونه عفراء و عروه) چه رسد به جوان فرودست!
محسن قنبریان
سوّمین برش قسمت سوّم/ بافتنی یا واقعی؟!
بافتنی یا واقعی؟!
سه اثری که نظام طبقاتی بر خانواده گذاشت را ممکن است کسی بافتنی و گریز روضه بپندارد!
اما:
- تصریح حضرت بر وجود این نظام طبقاتی؛ در خطبه۱۲۹: “در هر سو که می خواهی مردم را بنگر: آیا جز فقیری می بینی که از تنگدستی رنج می برد؟! یا ثروتمندی که نعمت خدا را کفران می کند؟!…”
پس فتوحات (رشد اقتصادی آن روز) وضع همه را خوب نکرده بود؛ طبقه فرادست و فرودست ساخته بود! - تصریح دیگر حضرت: “آگاه باشید که مردانی از شما که دنیا آنها را در خود غرق کرده و زمینهایی را تصاحب کرده و نهرها شکافته اند و بر اسب های زیبا سوار شده اند و دختر بچه های زیبا را در برگرفته اند…”(شرح ابن ابی الحدید ج۷ص۳۶)
این “دختران زیبا در برگرفتن” عنوان علوی برای همان خانواده گسترده عرضی بحث ماست. - در اصلی ترین راه حل امیرالمومنین(ع) -یعنی مبارزه با بی عدالتی و نظام طبقاتی- باز رد آن در نظام خانواده آشکار است. در خطبه۱۵ می فرماید: “به خدا سوگند اگر آن املاک را بیابم که مهریه زنان شده یا با آن کنیز خریده آن را به بیت المال باز می گردانم”!
معلوم است “تعدد زوجاتِ مجاز” نه از سر نیاز بلکه از خاستگاه اشرافیتِ جدید شده است. آن بهره مندی های مادی، موجب تصاحب کنیزان زیبا رو (و گران قیمت) شده و تبعیض، کمّ و کیف خانواده را تحت تاثیر قرار داده است.
محسن قنبریان